Сишәмбе, 19.03.2024, 09:11
Рәхим итегез, Кунак | RSS

ФАНТАТ[фантастика - татарча]

Фәтхулла Хәзрәт-2

(дәвамы)

Бу бүлмәләрне үтеп, зур залга чыктылар. Мондагы кешеләрнең күбесе Әхмәт белән күрешәләр һәм тәбрик итешәләр иде. Залда халык артык күп булса да, урынының бик зурлыгы сәбәпле, тыгызлык тоелмый иде. Бу вакытта Әхмәт янына бая мәчеттә имам торган кеше килеп күреште. Тәбрик итештеләр дә, Әхмәткә мөрәҗәгать итеп:
— Бу яңа терелгән атагызмы әллә? — дип сорады. Әхмәт шулай икәнен бәян иткәч, мулла Фәтхулла хәзрәт белән белештерергә үтенде. Әхмәт белештерде. Мулла гает белән тәбрик иткәннән соң, хәзрәткә мөрәҗәгать итеп:
— Хәзрәт, дөньяның хәзерге тормышы сезне бик гаҗәпләндермиме? — дип сорады.
Фәтхулла хәзрәт муллага ачу күзе белән карап алды да:
— Динне бетергән икәнсез инде. Ходай каршында син җаваплы инде,— дип җавап бирде.
Әхмәт атасын туктатмакчы булган иде дә, мулла, көлеп:
— Үз иркенә куегыз, зинһар! Без яшьләр түгел, болар заманасын үз күзебез белән күргән кешеләр бит,— диде дә, хәзрәткә карап: — Сезнең заманның дине бетебрәк китте шул,— диде.
Бу турыда сүз дәвам итсә, үзенең мулла белән сугыша башлавыннан куркып, Фәтхулла хәзрәт мулладан:
— Ничә корбан тиресе булды? Бу елларны тирене күпмедән бирәсез? — дип сорады.
Мулла да, көлемсерәп:
— Хәзрәт, бу елларда корбан тиреләрен бирми башладылар инде,— диде.
Фәтхулла хәзрәт җитез генә:
— Алаймы? Менә белдегезме инде ысул җәдитнең төбе кайда барып чыкканын? — дип, бик өстенлек иткән сымак булып көлеп куйды.
Хәзрәт, тәрәкъкыйнең төбе яманга чыкканын бик ачык күрсәтер өчен, муллага тагы бер сорау бирде:
— Мәҗлесләр ничек? Ашка еш чакыралармы?
— Юк, хәзрәт, бер дә юк! Бу заманнарда «голәма мәҗлесе» тәмам бетеп китте. Мин дә әүвәлге зур корсаклы байларның муллаларны дәшеп, әтәч сугыштырган шикелле, моназаралар ясаттыруларын уйлыйм да шуларны сагынып куям,— диде дә үз-үзен тыя алмыйча көлде.
Фәтхулла хәзрәт мулладан тагы берничә нәрсә сорамакчы иде, ләкин... бу вакытта залда шалтыраган звонок гомуми обед хәзер икәнчелекне белдерә башлады. Халык арасыннан килеп чыккан Әхмәт тә атасын буфетка алып кереп китте.
Сәгать дүртләр булганда, хәзрәт «Зыялылар клубы»ның өстендәге балконда улы Әхмәт белән бергә тора иде. Көн аяз, кояш шатлыклы ялтырый, очучылар матур һәм үткен очалар,— әлхасил, бүген җир йөзе генә түгел, күк йөзе дә бәйрәм итә иде.
Әхмәт ерак түгел җирдә тора торган бер һава көймәсенә кулы белән ишарә итте. Кава көймәсе, очып, балкон янына килеп туктады. Хәзрәт белән Әхмәт шунда кереп утырдылар да очып киттеләр. Әхмәт көймәчегә кайда барасын әйтте дә, әүвәл «фәлән» җирләрдән бераз гиздерергә кушты. Хәзрәт Ташаякка* төшеп бара торган сигез яшьлек баладан да артык куанган, артык рәхәтләнгән иде:
— Кара син, Әхмәт, әле ахыр заманга каршы ниләр чыкты бит дим,— дип, борылып-борылып, тирә-якны карангалый бара иде. Фәтхулла хәзрәт бер көлеп куйды: — Карагыз, карагыз әле, әнә теге кыз ничек уйнаклап оча, әйтерсең Мысыр күгәрчене, һи, һи, хи, хи...


* Ташаяк — Ташаяк ярминкәсе — Казанда һәр елны май аенда үткәрелеп килә торган ярминкә.

Бу вакытта хәзрәтнең колагына музыка тавышы ишетелә башлады. Хәзрәт, шул якка карап, ерактан бик зур, алты-җиде йөз кеше төягән бер һава көймәсе килгәнен күрде. Көймә озакламады, боларга якынлашты. Аның эчендә йөзләп адәм быргылар белән «Һава маршы» көен уйныйлар иде. Хәзрәт бу юлда да, җыр һәм музыканың харамлыгын бөтенләй онытып, яулыгын чыгарып, селтәп, әйләнгәләп, биегән сымак итәргә тотынды. Аның мондый дәртләнгәнен күрү кызыклы булса да, көймәнең әйләнеп китүен хәтеренә алып, Әхмәт атасын биюдән туктатты. Берничә минутлардан соң музыкалы көймә Әхмәтләр көймәсен җитеп узды. Әхмәтләрнең көймәчесе дә, үз көймәсен җәһәтләтебрәк, музыка артыннан алып китте. Хәзрәт һава өстендә музыка тыңлап уздырган бу минутларны бик шатлыклы минутлардан саный, бөтен барлыгында бер кәеф-сафа тоя һәм шул ук вакытта бу халәт турысында әллә нәрсә белгән дә, хәзер генә хәтеренә китерә алмаган сымак була иде.
Хәзрәтләрнең көймәсе өйләренә килеп җитте. Мосафир-ләребез дә өй өстендәге балконга туктап төштеләр. Һавадагы музыка тавышы да акрын-акрын хәзрәтнең колагыннан ераклаша бара, ул ераклашкан саен, хәзрәтебез дә үз-үзен аңлаган шикелле була бара иде. Мөсафирләр киң баскыч аркылы өйләренә төшә башладылар. Музыка инде бөтенләй ишетелми бантлады. Хәзрәтнең йөрәге шау итеп китте.(...)
Хәзрәт бүлмәдә ялгыз калды, һәм, шул ялгызлыктан файдаланып, гарәфә көнне Габделкаюм Насыйри төшерелгән картинага пычак белән һөҗүм иткән шикелле, бүген башка картиналарны туракламакчы булды да күзләре белән җанлы нәрсә сурәтләрен эзләнә башлады. Ләкин таба алмады: Әхмәт андый картиналарны бу бүлмәдән чыгарткан иде.
Хәзрәт өстәл өстендәге язу әсбапларын тикшерергә тотынды, бәхетсезлеккә каршы, сәдәфтән эшләнгән каләм савытының өстендә берничә татар мөхәрриренең рәсемнәре төшерелгән иде. Ул моны күрү белән, үзенә савап табарга урын чыкканлыгына куанып, каләм пәкесе эзләнергә тотынды. Хәзрәт ул заманда үз өендәге чәй савытларының өстендәге кытай сурәтләренең башларын кыра торган иде. Хәзер дә, шул гадәте буенча, әгәр пәке табылса, мөхәррирләрнең башларын кырып куймакчы иде. Ләкин, хәзрәтнең зур үкенеченә каршы, бүлмәдә пәке-пычак заты калдырылмаган иде. Ул алай да аптырамады: өстәлдән клей табып алып, һәр сурәтнең башына кәгазь ябыштырып куйды. Ләкин монда бер дини мәсьәлә килеп чыкты: савытның ике башына кечкенә-кечкенә кош сурәтләре төшерелгән иде. Хәзрәт бу кош сурәтләренең чебеннән зурмы, кечкенәме икәнлекләрен аермачык белми иде:
— Бәс боларның хөкеме ни? «Ибнелгабидин»дә бу турыда берәр сүз бар микән?..
Хәзрәт озак уйлаганнан соң, саклану ягын тотарга кирәк дип, бол арга да кәгазь ябыштырып куйды. (...)
Бүлмәдә каты звонок тавышы яңгырады. Ул тавышның кайдан килгәнлеген уйлап өлгерә алмады, күз алдындагы, стенага ябыштырылып куелган пыяла аркылы бер яшь егетнең илтифатсыз гына басып торганлыгын күрде (бу пыяла, егерменче гасыр уртасының телефон көзгесе булып, сөйләшә торган кешене бөтен гәүдәсе белән күрсәтә һәм белмәгән кеше бу пыяла күрсәткән нәрсәне чын кеше дип уйларлык итеп күрсәтә иде). Хәзрәт, бу билгесез егетнең күренмичә генә бүлмәгә килеп керүеннән соң дәрәҗә гаҗәпләнеп:
— Нихәл? Ни кирәк, чибәр егет? Кайдан кердең син? — дип сораштыра башларга һәм сүз арасында Дәҗҗал* чыкмаячак дигән шатлыклы хәбәрне аңар да әйтергә уйлап кына торганда, егет үзе сөйләшә башлады:


* Дәҗҗал — дини мифологик зат.

— Ләйлә туташ өйдәме?
Фәтхулла хәзрәт сөйлисе сүзләрен дә, үзе сөйлисе шатлык хәбәрен дә тәмам онытты һәм бик гайрәткә килде дә:
— Ә, малай, шулай икән, мәсәлән, синең эш! Кыз катына дип, мәсәлән, кергән икәнсең! Юк, моннан чыгып кача алмассың! — дип кычкырына башлады. Ләкин телефонның сүз җибәрә торган төше бу яктан бикле булганга күрә, теге егеткә бу гайрәтләр ишетелмиләр иде. Ул яңадан сөйләргә тотынды:
— Бүлмәдә кеше бармы? Ләйлә туташны монда чакырсагыз ла!
Хәзрәт тагы да кызды:
— Ах, күзең чыккыры, күз алдыңда, фаразан, мин утыра торып «бүлмәдә кеше бармы?» дип сорый бит тагын. Ах оятсыз, бәдбәхет! Кыз янына килеп, тагы, мәсәлән, кызны бабасыннан чакыртып китертмәкче, ах, кабахәт! Ах, нәҗес!
Телефонда яңадан звонок шалтырый; егет яңадан сорый:
— Бүлмәдә кеше бармы?
Фәтхулла хәзрәт, чыдаша алмый, урыныннан сикереп тора һәм, үз күкрәгенә йодрыгы белән бәрә-бәрә, кычкырына башлый:
— Ах, күзең чыккан нәрсә, ах, җирбит! Мин кеше булмый, фараз иттек, нәрсә соң? Оятсыз!..
Теге тарафтан бу гайрәтләрнең берсен дә ишетмәгән егет яңадан сорый:
— Бүлмәдә берәү дә юкмыни?
Фәтхулла хәзрәт йодрыкларын күтәрә, аяклары белән идәнгә тибә-тибә, яңадан кычкырына:
— Җитәр, бәдбәхет, ник болай мине, фаразан, мыскыл итәсең?! Ах, җирбит! Ах, мәлгунь! Кыз янына кереп, әле үзе оялу юк, мәсәлән, ак сакаллы бер мәхәллә имамын мыскыл итә бит! Ах, йөзең кара, мин, мәсәлән, кеше булмый, атаң башымыни?!
Хәзрәт бервакыт егетнең өстенә һөҗүм итәргә уйласа да, аның артык таза гәүдәсен хәтеренә алып, уйлаганын эшләргә база алмый калды.
Яңадан звонок шалтырый, яңадан егет сөйли:
— Ләйлә туташны телефонга дәшсәгез лә.
— Ә, йөзең кара, хәзер тилиграмга дигән буласыңмыни? Алай дип дәшеп, мәсәлән, Ләйлә белән үзең сөйләшер идеңмени? Тукта, монда кергәч, качып, мәсәлән, котыла алмассың инде. Мин кызның, фаразан, атасына хәбәр бирәм,— дип, Фәтхулла хәзрәт бүлмәдән җилтерәп чыгып китә дә егет качмасын өчен бүлмәсен өстән бикли. Бу вакытта Фәтхулла хәзрәтнең фикере бик җитез эшли иде:
«Һе, өстенә гайрәт органны күргәч, нихәтле каушамаган булып күренсә дә, курыкты малаем. Тилиграмга дигән була. Тилиграм китерүче урыс, мәсәлән, гомердә болай киенеп йөрми ул; аның әллә кай җирләренә хәтле кәкре быргы сурәтләре төшереп бетерелгән була; өйгә кергәндә, здравстуй, мулла, дип кенә керә ул... Оятсыз, җирбит!.. Нәммәсе ысул җәдит фетнәсе... һәммәсе шул мулла Галимҗаннар* чыгарган эш...» — ди-ди уйланып, хәзрәт коридор буенча җәһәтләнеп китте.


*Галимҗан Баруди күздә тотыла.

Хәзрәт бүлмәсендәге тавыш кунаклар утырган бүлмәгә дә ишетелгәнлектән, бабай тагы нәрсә белән җенләнә икән дип, Ләйлә бабасы бүлмәсенә килергә чыккан иде.
Хәзрәт Ләйләне күрү белән, бармагын селкеп:
— Ә, кызый, эшең сизелде бит. Менә мин атаңны, мәсәлән, дәшергә барам, синең сөйгән егетеңне тоттым,— дип, хәйлә-кәранә елмайды.
Ләйлә бабасын гакылдан шаша башлаган дип уйлап, көчкә генә кычкырып көлми чыдап:
— Нишләдең син, бабай; әллә юләрләнә башладыңмы? — дип сораша башлады.
Хәзрәт һаман шул хәйләкәранә елмайган килеш:
— Юк, кызый, яшермә, яшермә, сөйгән егетең дә, мәсәлән, мин сүккәч, тилиграм дип ялганлап караган иде дә... юк, бабагызны, мәсәлән, алай алдый алмассыз,— диенә иде.
Ләйлә чыдамады, кычкырып көлде, хәзрәт бик ачуланды:
— Ах, оятсыз, көлеп тора бит әле, чәчеңнән өстерәп кисәрмен...
— Кызларны чәчләреннән өстерәп кисү заманнары тү-тү, тү-тү инде...
Бу арада коридорда низаг тавышы ишетеп, Әхмәт тә чыгып җитте. Хәзрәт аны күрү белән, ашыга-ашыга, җиңеннән өстерәргә һәм сөйләнергә тотынды:
— Менә хәзер, мәсәлән, күрерсең ысул җәдитнең төбе кайда барып чыкканын, менә хәзер, фаразан, күрерсең хатын-кыз ачык йөрүнең фетнәгә, фаразан, алып баручы икәнче-лекне: кызың янына кергән егетне тоттым...
Әхмәт, эшне аңламаганга күрә, көләргә дә, көлмәскә дә белми, әмма Ләйлә рәхәтләнеп-рәхәтләнеп көлеп бара һәм бу эше белән хәзрәтнең ачуын тагы да китерә иде. Карт, ашыга-ашыга, ишекне ачты, ләкин ни күзе белән күрсен, егеттән җилләр исә (телефонда сөйләүче егет, бу тарафтан бер дә звонок булмагач, бераз көткән дә киткән иде). Хәзрәт, ашкынып-ашкынып:
— Юк, егет, юк, качма, чык лутче (лучше), чык, мәсәлән, кайда качтың? Барыбер мин эзләп табам бит! — дип кычкырынды; һәм егет моннан соң да күренмәгәч, җәһәтләп өстәл асларыннан, скамья артларыннан эзләргә тотынды. Ләкин егет һаман табылмый иде. Хәзрәт бик аптырады, каушады да: — Валлаһи, бар иде! Валлаһелгазим, бар иде. Ләйләне дәшеп кил дип, мәсәлән, үземә әйтте. Ах йөзе кара, кайдан чыгып киткән соң ул? — дип, кызарына-кызарына үз-үзен акларга тотынды.
Атасының һәммә эшләренә бер гакылсыз сабый бала эше шикелле итеп карарга гадәтләнгән Әхмәт, вакыйганың соңын да көтмичә, кунаклары янына чыгып китте. Хәзрәт дүрт аякланып өстәл астыннан чыгып килгәндә, Ләйлә, егыла-егыла көлеп:
— Кайда егетең? Хәзер табып бир миңа,— дип, бабасыннан егет таптыра иде.
Хәзрәт, лышык-лышык борынын тартып, антлар итә-итә, егетнең басып торган урынын күрсәтә һәм күзләре белән бүлмәне кат-кат актара иде.
Инде Ләйлә вакыйганы аңлады һәм, көлүен көчкә генә тыеп, телефоннан сүз җибәрү юлын ачмыйча гына звонокны басты да бүлмәдән чыгып китте.
Хәзрәт, өстәл янына утырып, бик аптыраганлыктан, бу заман халкына ышаныр хәл юк дип, каләм тартмасын ачып, эчендә теге егет юкмы дип карана башлады. Бу вакытта яңадан баягы звонок тавышы ишетелде. Хәзрәт үз алдында яңадан баягы егетне күрде дә, артык гаҗәпләнүеннән бер-ике минут сүз дә дәшә алмый торгач, көчкә-көчкә генә:
— Ах, разбуйник! Ах, бәдбәхет! Кайда качып калдың син? — дия алды.
Егет яңадан сөйли башлады:
— Телефонда кем бар? Хәзрәт тагы гайрәтләнде:
— Ах, бәдбәхет, әле һаман тилиграм дип, мәсәлән, алда-макчы буласың бит, ах, разбуйник! Тилиграм китерүче булгач, мәсәлән, ник сөяркәңнең атасын, фараз иттек, дәшкәч, качтың?
Теге тарафтан бу сүзләрне ишетмәгән егет нәрсәдер яңадан сорады; ләкин бу юлда хәзрәт аңламый торган тел белән сөйләде. Хәзрәт моңар бигрәк ачуланды:
— Разбуйник булмасаң син, мәсәлән, мөселман белән урысча да сөйләшеп ятмас идең, бәрфараз! Ах, оятсыз, оятсыз, ах, җирбит, җирбит!
Телефоннан яңадан хәзрәт аңламый торган сүзләр ишетелә башладылар. (...) Бу юлда инде хәзрәт чыдамады: үз-үзен дә белешмәенчә, скамья күтәреп, егеткә һөҗүм итте.
Хәзрәт егеткә суккан минутта телефон көзгесе, чәлпәрәмә килеп, йөз кисәккә ватылды; егет юкка чыкты; телефон чыбыкларының башлары чыжылдап зәңгәр сыман ут чәчеп тора башладылар.
Көтелмәгән бу эш хәзрәтнең тәмам котын очырды. Хәзер-нең эчендә ул теге егетнең пәри-җен булучылыгы белән хөкем итеп куйды; һәм аның болай утка әйләнеп китүен үзенең әгузе-бисмилла әйтми сукканлыгыннан күреп, тиз генә догалар укып каршы тормаса, төрле сурәтләргә кереп, үзенә бик зур афәт китерәчәк икәнен уйлый бантлады. Хәзрәтнең бөтен гәүдәсе калтырады, тез буыннары хәлсезләнделәр, йөрәге шартлап китәр төсле типте. Үкенечкә каршы, аның хәтеренә җен-пәри явызлыгыннан котылу өчен укый торган догалары да килми иде. (...)
Кухнядагы пешекченең гаҗәпләнүенә каршы, әлсерәп, аһ-ваһ килеп барып кергән карт, бер сүз сөйләмәстән, бер корзин белән тора торган 50—60 йомырканы күтәреп, яңадан бүлмәсенә чапты. Хәзрәтнең бу чабышы чынлап та пожарный л ар чабышына бик охшый иде.
Бүлмәсенә кереп, корзинны идәнгә куйгач та ул, кычкырып тәкбир әйтеп, йомыркалар белән телефон аппаратына бәрергә тотынды. Бичара йомыркалар төрле җирләргә бәрелеп ватылалар һәм эчләрендәге сыеклары белән бүлмәнең кыйммәтле җиһазын буйыйлар, телефон аппаратын һич төзәлмәслек итеп ватканнан ваталар иде:
— Аллаһы әкбәр, аллаһы әкбәр...
Бер, ике, биш, унынчы йомыркалар бәрелделәр... Бүлмәгә җәһәтләп кенә Әхмәт, балалары һәм хәзрәтне мәчеттә күргән карт имам килеп керделәр. Болар эшкә яхшы төшенмәсәләр дә, хәзрәтнең, тәкбир кычкырып, стена һәм телефон аппараты белән сугыш башлаганын, бигрәк тә сугыш коралы итеп йомыркалар файдаланганын күреп, көлмичә чыдый алмадылар. Ләйлә, тиз генә барып, телефон чыбыкларындагы утны туктатты; хәзрәт утның туктаганлыгын күргәч, алдындагыларга карап:
— Менә күрдегезме, мәсәлән, бабагыз карт нишләде? Сез булсагыз, бәрфараз, авызыгызны ачып торган булыр идегез әле... Нинди генә пужар булмасын, тәкбир белән йомыркага каршы чыдый алмый ул. Теге сихерче егет, ачу итеп, пыяла ватып, фараз иттек, пужар чыгарган булган иде. Әле Ходайның рәхмәте диегез, мәсәлән, аш бүлмәсендә йомыркалар туры килде...— диде.
Ләйләдән башкалар эшне аңламыйлар; Ләйлә булса, сүзен әйтә алмыйча көлеп, гаҗиз булганлыктан, сөйләп бирә алмый иде.
Идәннәре, стеналары, җиһазлары йомырка белән пычратылган, аяк асты пыяла ватыгы белән тулып, әллә нинди оригинальный (нәү иҗад) хәрабә кыяфәтенә кергән бүлмәдән Фәтхулла хәзрәтне алып чыгып, бүлмәне чистартырга кирәк иде. Шулай иттеләр дә: хәзрәткә, әүвәл, бу эшләренең урынсыз булганлыгын, әдәпсез егетне скамья белән әдәпкә китерүе йорт һәм телефон хуҗасы Әхмәтнең сул кесәсенә 500 сум чамасында торганлыгын, һәм йомырка белән пожар сүндерү дә бик күп җиһазларны эштән чыгарганга күрә, Әхмәтнең шул ук кесәсенә шул ук чамада «файдалы» булып чыкканлыгын ачык аңлаттылар. Аннан соң «оста пожарныебызны» кунаклар янына алып чыктылар.
Моннан ун гына минут әүвәл шулкадәр ихлас белән эшләп йөргән эшләре хәзер инде хәзрәтнең үзенә дә ярым көлке, ярым оят шикелле тоела башладылар. Шулай да ул бөтенләй аптырамады, бәлки бу эшләрнең һәммәсен эшләүче ул түгел, бәлки Аллаһы Тәгалә икәнчелеген сөйләп, килгән казада ул гаепле түгел, бәлки тәкъдир шулай булган икәнчелеген бәян итте һәм озын гына гарәби гыйбарә дә укыды. (...)
Сәгать җиде тулганда Әхмәтнең кунаклары китеп беттеләр. Ул үзе һәм гаиләсе шәһәр театрына барырга хәзерләнә бантладылар. Фәтхулла хәзрәт, татар театрына дигән сүзне ишеткәч, бик гайрәткә килеп:
— Теләсәгез кайда барыгыз, мәсәлән, теләсәгез нинди начар урында, фаразан, булыгыз, ләкин татар театрына, мәсәлән, барырга миннән рөхсәт юк...— дип сүгенергә тотынды. Ләкин аның сүзләрен берәү дә санга алмады.
Әхмәт һәм хатыны, картка карап, елмаешалар, кызлар чырык-чырык көләләр, Зыя:
— Билетлы кешеләрне театрга синнән рөхсәт язуы алып бармаса да кертәләр,— дип, бабасын ачуландыра гына иде.
Хәзрәт актык коралы белән эшкә керешеп карады:
— Татар театрына барган кешеләр, мәсәлән, кяфер булалар, әлгаязы биллаһи*, фаразан, кяфер булалар! Әлбәттә, мәсәлән, кяфер булалар,— диде һәм бу кадәр каты әйткән өстенә дә бара алмаслар инде дип уйлады. Ләкин эш ул уйлаганча чыкмады: театрга хәзерләнүчеләр хәзерләнүдән туктамадылар. Хәтта Әхмәт:
— Хәзер кешене кяфер ясау коралы үтмәсләнде инде. Милләт тормышыннан бер файдалы нәрсәне дә кисеп төшерә алмый,— дип, хәзрәткә бик ачык аңлашылмый торган ярым көлке сүз белән каршы торды.
Өйдәгеләрнең бик чынлап хәзерләнеп йөрүләре, «кяфер буласыз» дигән сүздән дә бер дә курыкмаулары — хәзрәткә әллә ничек тәэсир итә иде.


* Әлгаязы биллаһи — Алла сакласын.
Гомере буенча: «Башкалар гаеп итмәсләрме?», «Мәхәллә халкы бу эшкә ни дияр?» дигән ике сөальнең җаваплары белән эш итеп килгән хәзрәтебез хәзер татар театрына баруны берәү дә гаеп итми икәнчелеген белгәнгә, «гөнаһ» булуына да карамыйча, үзе дә барырга хәзер тора, ләкин ул үзен Әхмәттән кыстаттырып, кыямәт көнендә гөнаһысын «шайтан мәлгунь» белән Әхмәткә йөкләтеп калдырырга юл хәзерли иде. Кызлар һәм «түшәк шикелле» хатыннар буласын белгәнгә күрә, хәзрәтнең театрга барасы бик килә башлады. (...)
Вакытның кич булуына карамаенча, электрик кояшлары сәбәпле, урамнар көндездән аермасыз якты иделәр. Кич икәнен белдертә торган бернәрсә булса, ул да күк йөзенең караңгыланып торуы, очсыз-кырыйсыз бушлыкның ерак бер җирләрендә ай һәм йолдызларның ялтыраулары гына иде. Хәер, адәмнәр күккә дә тыныч кына караңгыланып торырга ирек бирмиләр иде: һәрбер очучының янындагы электрик кояшы, атылган йолдыз (шиһабе сакыйб) шикелле, бу очсыз-кырыйсыз караңгылыкны яра да, менә, менә җир йөзендәге караңгылыкны җиңгән адәмнәр тиз заманда үз өсләрендәге караңгылыкка да чынлап каршы торырлар шикелле тоела иде.
Фәтхулла хәзрәт, хәзер генә булып узган кызыксыз эшнең авыр тойгысыннан аерылу өчен, автомобильдән төшү белән күзләрен күккә күтәрде һәм, андагы атыла торган йолдызларны күреп, кыямәт җиткән икән дип уйлады да «Хәүкалә» һәм башка исенә төшкән нәрсәләрен укый башлады. Аның коты очкан иде, кулы белән күкне күрсәтеп, Әхмәткә ялынырга тотынды:
— Зинһар, Әхмәт, өйгә кайтыйк, зинһар, мәсәлән, кайтыйк! Күрәсең, фаразан, йолдызлар нишлиләр, кыямәт якынлан-ганның, мәсәлән, галәмәте ул. Зинһар кайтыйк; тәүбә-истигъ-фар кылыйк. Әстәгъфируллаһелгазим! Әстәгъфируллаһел-газим...
Әхмәт ирексез көлеп җибәрде дә, хәзрәтнең сүзе тәмам булганны көтмичә, ул атыла торган нәрсәләрнең очучылар янындагы кояшлары икәнен бәян итте. Хәзрәт шатлыгыннан авызын колакларына кадәр ерды һәм, тиз генә өстендәге киемнәрен чишеп, күлмәк изүен ачып, ике-өч мәртәбә үз күкрәгенә төкерде:
— Бисмилла, теф! Теф! Котларым гына да, мәсәлән, калмаган иде...
Әхмәт белән хатынының яшь вакытта бу гадәтне күргә-ләгәннәре бар иде. Балаларның бу эшне әүвәл мәртәбә күрүләре булганга күрә, ал арга бик көлке тоелды.
Фәтхулла хәзрәтнең күз алдында нурга баткан, очы-кырые күренми торган бер зиннәтләнгән сарайның гаҗәп матур ясалган ишеге тора иде.
Керделәр. Күтәрә торган машинаның бик күп кеше сыйдыра торган бүлмәсенә кереп, күтәрелә башладылар. Хәзрәткә бу машинада шактый ят һәм гаҗәп тоелды да, Әхмәткә карап:
-— Хәзер инде идәннәрне күтәрелә торган ясый балалагансыз икән,— диде. (...) Ничәнче катка кадәрдер күтәрелеп, арлы-бирле йөрүчеләр белән шыгрым тулы бик матур бер мәйданга җиткәч, безнең мөсафирлар машинадан төштеләр.
Мәйданның бер ягында рәттән бик күп ишекләр тезелеп киткәннәр иде. Әхмәтләр дә шулардай берсенә керделәр. Фәтхулла хәзрәт, креслоларның берсенә утырып:
— Ягез, мәсәлән, бер дога кылыйк! — дип әйтергә өлгермәде, Әхмәт аны, бүлмәдән алып чыгып, әлеге машина белән тагы да югары алып менде. Монда Фәтхулла хәзрәт гаять киң, гаять зур, гаҗәеп бер бакча күрде. Бакча чын-чын бакча: агачлар үсеп торалар, исләре белән бөтен әтрафны каплаганнар, ал арның ботакларында гаҗәеп тавышлы, гаҗәеп төстәге электрик кошлары гаҗәеп көйләр сайрыйлар иде. Бакчаның төрле якларына җәелеп киткән хуш исле юлларында әллә никадәр халык йөренә. Урта бер җирдә фәкать скрипкалардан гына корылган бер оркестр уйнал, бөтен тирә-якны музыканың сихерле тәэсиренә чумдыра иде.
Фәтхулла хәзрәтнең башы тәмам әйләнде: ул бу бакчага ничек килеп чыкканлыгын бер дә аңлый алмый иде. Әхмәттән сораштыра башлады. Әхмәт, җавап бирмичә генә, атасын бакчаның кырыена китерде дә аска карарга кушты. Хәзрәт бигрәк тә артык гаҗәпләнүенә каршы үзеннән ничә һәм ничә саженьнар түбәндә җир йөзен күрде һәм дә бу бакчаның түбә өстенә ясалган бакча икәнен аңлады. Әүвәл аның йөрәге жулап китте: менә, менә бакча җимерелер дә, мескен хәзрәт сытылып үләр төсле иде. Аннан соң, бакчаның бик нык торганын күреп, бераз тынычлагач, бу кадәр биек пулат өстенә шушы кадәр зур бер бакчаның ничек менгерелгәнен уйлый башлады да Әхмәттән:
— Бу «Ярматаж» («Эрмитаж») бакчасын, мәсәлән, ничек итеп монда хәтле менгереп җиткердегез? — дип сорашырга тотынды.
Әхмәт бакчаның хәзерге урынында үстерелгән икәнен сөйләгәч, хәзрәт эче катканчы көлде:
— Менә, мәсәлән, хәзерге халыкта акыл (гакыл) бар диген инде. Фаразан, син, адәмнән оялмаенча, мәсәлән, йорт түбәсенә, бәрфараз, бакча яса, имеш. Менә көлке, мәсәлән, менә көлке, фаразан, менә җүләрләр, менә җүләрләр! Хи, хи, хи...
(...) Әхмәт моназарага керешмәгәнлектән, хәзрәт үзе дә фикерен бу мәсьәләдән күчереп, берәр симез хатынны кочаклап бию турысында уйлый башлады: каршыларында күренгән зуррак гәүдәле хатыннарның һәммәсен бик тегәләп карый һәм, мин шуның белән биермен дип карар биреп, һәм булачак «рәхәтне» уйлап, кәефләнеп куя иде. Шулай итеп, хәзрәт шактый вакытлар биюләр башланганын тавыш-тынсыз гына көтеп йөрде. Ләкин һаман башланмагач, аның эче поша башлады. Ахыр, чыдый алмады: тиз башланамы икәнен белер өчен, үзенчә, читтән-читтән генә осталык белән Әхмәттән сораштырырга тотынды:
— Шушы бакчада, мәсәлән, кочаклашып биербез микән инде? Ничә сәгатьтә, фаразан, бии башларбыз соң? Менә шушы хатын белән, бәрфараз, мин үзем генә бии торсам, гаеп итмәсләр микән?..
Бу вакытта бакчада звонок тавышы ишетелде дә, музыка туктады, кошлар сайрауларын кистеләр, халык, агылып-агылып, аска төшә башлады. Хәзрәт, хәзер биюләр башлана икән дип уйлап, бик шатланды һәм, Әхмәтне җиңеннән өстерәп, халыкны ерып, аска төшәргә ашыга башлады. Ләкин Әхмәт бер дә ашыкмый иде. Хәзрәтнең бу эшкә ачуы килеп:
— Менә биергә соңга калырбыз, мәсәлән, симез апайларны алдан төшкән, фаразан, кешеләр эләктереп бетерерләр... Тиз бул инде, мәсәлән, аягың коргыры нәрсә! — дип сүгә-сүгә ашыктырырга тотынды.
Фәтхулла хәзрәт, ложага (үткәндә Әхмәтләр белән кереп чыккан бүлмәгә) кереп утырып, партерда тезелгән кеше башларының күплегеннән гаҗәпләнеп: «Сөбханалла, машалла!» — дип кенә утырганда, кинәт звонок шалтырады да күз ачып йомганчы театр кап-караңгы булып калды. Хәзрәт: «Харап булдык, мәсәлән, Әхмәт, Ходайдан газап иңә бит!» — дип әйтеп өлгермәде, пәрдә күтәрелде. Яктылык күргәч, ул бераз тынычланды һәм эшнең соңын көтеп калды.
Бу кич театрда әүвәл «Чиктән ашу — яман эш» дигән ике пәрдәле комедия һәм аннан соң «Дин саклаучылар» дигән өч пәрдәле трагикомедия куелачаклар иде.
Пәрдә ачылып җитү белән сценага (театрда уен күрсәтелә торган җиргә) 30—35 яшьләрендә бер ир кеше керде. Кеше өстенә билсез, купшы тегелгән татар казакие, башына кара кәләпүш, аякларына штиблетлар кигән һәм казаки якасы эченнән катыргы яка куйган иде.
Фәтхулла хәзрәт бу кешенең ак яка куйганлыгына бераз кәефсезләнсә дә, яшь байларга аны гына гаепләмибез инде дип уйлап һәм бу заманда, мондый урыс шикелле халык арасында, аның казаки һәм кәләпүш киеп йөрүеннән гаять шатланып, үз-үзен белешмәенчә сикереп, урыныннан торды да бик каты тавыш белән:
— Менә, мәсәлән, рәхмәт, агай-эне! Менә, фаразан, рәхмәт! Бу кяфер мәлгуньнәр арасында, мәсәлән, болай үзебезнең мөселманча киенеп йөрүеңә рәхмәт! — дип кычкырды. Хәзрәтнең бу кешегә әйтә торган сүзләре тагы да бар иде, ләкин Әхмәт бик каты итәгеннән тарткач, сүзен кыскартты.
Бөтен театр халкы, бу көтелмәгән тавыштан бик аптырап, күзләре белән тавышланучы әдәпсезне эзли башлады. Әхмәт, атасының колагына гына бөгелеп, әгәр ул яңадан шундый берәр тавыш чыгара калса, театрдан куылып чыгарылачак икәнен белдерде. (...)
Безнең мөсафирләребез йортларына кайтып кергәндә, анда 40—50 ләп кунак бар иде: бәйрәм булу мөнәсәбәте белән Ләйлә, Нәфисә һәм Зыяның иптәшләре җыелганнар һәм, ду килеп, төрлесе төрлечә кәеф һәм сафада иделәр. Анда-монда егетләр һәм кызлар өелешеп сөйләшәләр дә көлешәләр; бер тарафтан кемнеңдер рояльдә уйнаганы ишетелә һәм шул ук вакытта ир һәм кызлардан оешкан бер хор матур, дәртле һәм хәятлы бер көйне урта гына һәм бик бердәм тавыш белән суза иде. Хәзрәтнең күзләре иң әүвәл мондагы яшь-яшь «фәрештәләргә» төште. Хадимнән икенче киемнәр, шәригатьчә юылып пакьләнмәгән киемнәр сорарга тотынды:
— Әй, кем, егет, миңа, мәсәлән, менә шушындый кыска пальто (тужурка), менә шундый, фаразан, кечкенә пальто (жилет), аннары шушындый, фараз иттек, тар балаклы чалбар китер! — дип, өстендәге тужурка, жилет һәм брюкасын күрсәтте.
Зыя, хәзрәтнең шәригатьчә пакьләнмәгән киемнәр сораганын ишеткәч:
— Соң, бабай, шушы, комган белән өч кат йөгерткән киемнәрең генә ярамыймыни? Ул (хадим) китергән киемнәр тагы нәҗес булырлар бит алар,— дип көлеп куйды.
— Юк, юк, син, мәсәлән, мелла Зыя, авызыңны җырма әле. Хатын-кыз, фаразан, матур киемне ярата ул. Гөнаһ мәҗлесенә, мәсәлән, намаз киеме киеп барыр хәл юк инде,— дип, хәзрәт китерелгән киемнәрне киенде, үзенчә төзәтенде, эшләпәне кыңгыррак салды, кесәсеннән яулык башын күрсәтебрәк куйды да кунаклар янына чыгарга хәзерләнде. Ләкин шулай чыгам дип торганда гына Ләйлә килеп керде дә эшне бозды.
— Син кая барасың, бабай?
— Кунак кызлар белән шаярырга чыгам!
— Ах, оятсыз карт! Син безнең җыенны әүвәлге замандагы авыл кызларының аулак өйләре дип белдеңмени?
— Юк, син, мелла кем, әй лә, тфү, тфү, Ләйлә диясем, син, Ләйлә, ачуланма әле. Шаяру дигәч тә, мәсәлән, үзегезчә инде ул; ысул җәдитчә шаяруны әйтәм мин, хи, хи, хи, кочак ла-шып, мәсәлән, биюне әйтәм мин. Андагы кызларның һәммәсе белән, фаразан, берәр кат кочаклашып биеп чыгарга уйлыйм мин,— диде.
Ләйлә, бабасын мыскыл итеп, йөзен җыерды да:
— «Дин һәм мәгыйшәтчеләрне» үз заманнарында да хатын-кызлары качмый торган йортларга кертмәгәннәр; шул хайваннардан берсен хәзер без бигрәк тә үз мәҗлесләребезгә кертмибез. Урыныңда гына утыр! Җәннәттә хур кызлары белән биерсең! — дип, үзе чыгып китә башлады.
Хәзрәтнең күзенә яшьләр килде; ул Ләйләне чыгармас өчен, ишеккә аркылы торып:
— Ләйлә, дим, Ләйлә, акыллым, керим инде; кочаклашып, мәсәлән, биим инде. Җәннәт — җәннәт инде ул. Нәфес мәлгуньнең, фаразан, дөньяда биисе килә шул. Ә, Ләйлә җаным, бер Ходай өчен инде, биим инде, Ходай гафур рәхим бит, анда, мәсәлән, гаеп итәрлек кеше юктыр бит. Һәммәсе, фараз иттек, ысул җәдитләрдер бит...— дип, ялынып караса да, Ләйлә бер дә йомшармады; бабасын ишек яныннан этебрәк җибәреп, үзе чыгып китте.
Бу эшләрне карап торган Зыя да, кычкырып көлеп:
— Менә бие, бабай! — диде.
Хәзрәт, гайрәткә килеп:
— Ай, малакасуслар, ай, бәдмәзһәпләр*, бабаларын, мәсәлән, тыймакчы булалар бит! Исем китә минем, мәсәлән, сезнең шикелле малакасусларга! Үзем чыгып бии белмәм мин! — дип, җилтерәп ишеккә таба бара башлаган иде дә, Зыя:


* Бәдмәзһәпләр — юлдан язганнар.

— Мин хәзер Ишми хәзрәткә хәбәр җибәртәм бит,— дип, бабасы артыннан кузгалды.
Хәзрәт, тиз генә урынына барып утырып:
— Җүләр, мәзәк итеп әйткән сүзгә, мәсәлән, ышанды бит, чынлап ук намәхрәм белән биер дип уйлады, ахрысы...— диде дә үзе кып-кызыл кызарды һәм уйга талды. «Бу мәлгуньнәр, дин саклаучы хәзрәтләрнең һәммәсенең һушларын җибәреп, дөньяның әллә кайсы кырыена китергәннәр дә бер-берсе белән күрештерми тотып, һәммәсеннән гөнаһ кәбирәләр кылдырып бетерергә һәм шуннан соң, бер-берсенә күрсәтеп, һәммәсен бөтен дөнья алдында хур итәргә уйлыйлар икән»,— дигән фикер аның бөтен вөҗүден каплап алды.
Хәзрәт, башын өстәл өстенә куеп, лышык-лышык елый башлады. Залдан ишетелә торган кәеф-сафа тавышлары, шау-шулар хәзрәтнең бу лышкылдавын әллә ничек җиңел һәм көлке итеп ишеттерәләр иде.
Зыя, чыгып китеп, атасына хәбәр бирде. (...) Әхмәт атасына хакыйкать хәлен аңлатырга тырышып карады һәм аның үзенең ничек терелтелгән икәнлеген тагы бер кат сөйләп чыгып бакты, ләкин бол арның берсе дә хәзрәтне үз фикереннән түндерә алмадылар, хәзрәт:
— Ул балалар ышанмастай, мәсәлән, ялганнарыңны син миңа сөйләмә; фән белән терелткәннәр, имеш:, фәнегез белән кырырсыз инде, мәсәлән, пычагымны...— дип, моназарага кереште.
Әхмәт:
— Менә иртәгә, син терелтелгән юл белән, моннан 51 ел әүвәл вафат иткән бер хатынны терелтәбез; теләсәң, син дә карап торырсың. Менә шуннан соң минем белән моназара кылышырсың,— диде дә чыгып китте. (...)
Икенче көн иртән сәгать уннарда Әхмәт һәм Фәтхулла хәзрәт университетка килделәр һәм бер аудиториягә керделәр. Бу аудиторияне Фәтхулла хәзрәт таныды: ул үзе берничә көн элек шул аудиториядә терелтелгән иде. Зур гына бу бүлмәнең урта бер җиренә озынча ап-ак өстәл куелган һәм аның тирәсенә медицинага мөнәсәбәтле кораллар һәм дәвалар тезелгән иде.
Табутка салынган бер мәет кертеп, ак өстәл өстенә куйдылар. Озакламады, бүлмәгә ак халат кигән доктор һәм профессорлар да керә башладылар. Хәзрәт бол арның берничәсен таныган шикелле булды. Чөнки үзе терелтелгән көнне ул бу кешеләрнең күбесен күргән иде.
Профессор Мөслимовны хәзрәт бик яхшы таныды, хәтта, әүвәлге тереклеге вакытындагы гадәтенчә, баш киемен ике кулы белән кузгатып куеп: «Здарастуй, дохтор!» —дияргә дә уйлаган иде дә кинәт ул уеннан кайтты:
«Бу мәлгуньнәр, әүвәлге заман дохторлары шикелле, мөселманга мәхәббәтле дохторлармыни соң! Болар я урысның мисиунир дохторлары, я ысул җәдитче инкыйлабиюннан, чукынмый урыс булган дохторлар бит»,— дип уйлады.
Профессор Мөслимов та хәзрәтне таныган икән. Ул елмаебрак кына хәзрәткә якын килде дә:
— Исәнмесез! — дип, күрешергә кул сузды. Хәзрәт:
— Ә кул алышмыйча, күземне буа аямыйсыңмыни? Әхмәт сиңа, мәсәлән, минем күземне буарга куштымыни? Юк, анысы булмас инде,— дип кычкырып җибәрде дә, күзләрен акайтып, артка чигенде. Аннан соң күзләрен «будырмас» өчен, ярым кычкырып, ярым шыпыртлап «Коль әгузе бираббилфәләкъ» сүрәсен укый башлады.
Мөслимов белән Әхмәт Фәтхулла хәзрәт аңламый торган телдә әллә нәрсә сөйләштеләр дә, профессор, көлемсерәп, хәзрәттән читкә китте. Әхмәт тә, өстенә ак халат киеп алып, ак өстәл янына юнәлде.
Ак халатлы докторларның өстенә бераз карап торганнан соң, Фәтхулла хәзрәт.
— Ай, адәм көлкеләре! Болар да, мәсәлән, мөселман голә-масына охшар өчен ак җөббә, фаразан, кигән булганнар бит!
Үзләре, бичаралар, кия дә белмиләр икән: ал ягын, мәсәлән, артка, арт ягын алга, фаразан, киеп куйганнар! — дип, кычкырып көлеп җибәрде.
Хадимнәр, килеп, Фәтхулла хәзрәтне көлүдән туктаттылар һәм әгәр яңадан шулай шауласа, бүлмәдән чыгарачак икәнлекләрен белдерделәр. Хәзрәт эченнән: «Нихәтле оят качкан дисәң дә, адәм көлкесе булып каласылары килми үзләренең. Гаепләрен әйтеп көлгәнне яратмыйлар»,— дип уйласа да, бүлмәдән чыгарылудан куркып, каршы төшмәде.
Мәетне, табутыннан чыгарып, билдән югары ягы ачык хәлдә өстәл өстенә салдылар. Докторлар Фәтхулла хәзрәтне тергезгәндәге гамәлләрен кыла бантладылар.
Хәзрәт, мәеткә бераз тегәләп карап торганнан соң, аны таныган шикелле булды, ләкин кем икәнен тәгаен әйтеп җиткерә алмады. Менә, менә хәтернең алгы ягында гына бу хатынга бик охшашлы сурәт тора, ләкин илле еллык үлем, кабер тереклеге ул сурәтнең исемен оныттырган, билгеләрен җуйган. Докторлар үз эшләрен эшли торганда, хәзрәт, зиһененең бөтен көчен җыеп, күз алдындагы мәетне танырга тырышты.
КОНКУРС
ТАТФАН КОНКУРСлары
ФАНҖАНСҮРӘТЛӘР
САЙТКА КЕРҮ
ТЕГЛАР
Мини-чат
МИҢА ОХШЫЙ
САЙТ ДУСЛАРЫ
Kitap.net.ru Таткнигафонд Белем җәүһәрләре-2011 II Бөтендөнья интернет-проектлар бәйгесе Татар язучылары Kitap.net.ru
САЙТ БАННЕРЫ
ФАНТАСТИКА ТАТАРЧА
ФАНТАСТИКА
ФИКЕРЛӘР
Кайсы язучының иҗаты сезгә якын?
Барлыгы җаваплар: 45
ЭЗЛӘҮ
Статистика

Онлайн барлыгы: 1
Кунаклар: 1
Кулланучылар: 0
Твиттерлаштыру